موزه باز شهری؛ گمشده شهر موزه‌ای به نام اصفهان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کوروش دیباج؛ در روز جهانی موزه‌ها، بار دیگر نگاه‌ها به ظرفیت‌های نهفته شهرها در روایت تاریخ و هویت جلب می‌شود؛ ظرفیتی که در شهرهایی چون اصفهان، فراتر از دیوارهای موزه‌های رسمی، در کوچه‌ها، گذرها، محوطه‌ها و میدان‌های تاریخی قابل شناسایی است. اصفهان، با پیشینه باشکوه و بافت تاریخی کم‌نظیر خود، سال‌هاست که به‌درستی «شهر-موزه» خوانده می‌شود؛ اما این عنوان فراتر از یک نام‌گذاری نمادین، مستلزم بازتعریفی در شیوه حفاظت، معرفی و بهره‌برداری از فضاهای تاریخی آن است. در این میان، مفهوم «موزه باز شهری» به‌عنوان راهبردی نوین برای پیوند میان تاریخ، زندگی روزمره و مدیریت شهری، بیش از گذشته ضرورت می‌یابد.

موزه باز شهری، تنها چیدمانی از اشیای تاریخی در فضای باز نیست؛ بلکه به معنای تبدیل خودِ شهر به بستری زنده برای روایت تاریخ، آموزش، تجربه زیسته و ارتقا هویت جمعی است. این گزارش، به مناسبت روز جهانی موزه‌ها، در گفت‌وگو با مدیران شهری، باستان‌شناسان، مسئولان میراث‌فرهنگی و صاحب‌نظران حوزه‌های مرتبط، ابعاد نظری، ظرفیت‌های اجرایی، چالش‌ها و نمونه‌های عینی موزه‌های باز شهری در اصفهان را بررسی می‌کند؛ شهری که گذشته‌اش در زیر پای مردمانش جاری است و اکنون بیش از همیشه، نیاز به خوانش مجدد و عرضه آگاهانه این تاریخ در فضای شهری دارد.

ضرورت شکل‌گیری موزه باز شهری در اصفهان

محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به مفهوم «موزه باز شهری» اظهار کرد: بخشی از فضاهای شهری به‌دلیل کیفیت بالای کالبدی و محتوایی، همانند اشیای موزه‌ای هستند و می‌توان از آن‌ها به عنوان «موزه فضای باز شهری» یاد کرد. این فضاها نه‌تنها واجد ارزش‌اند، بلکه قابلیت مواجهه مستقیم با انسان را نیز دارند؛ مانند موزه‌هایی که انسان در آن‌ها با اشیای تاریخی روبه‌رو می‌شود.

وی با تأکید بر وجود چنین فضاهایی در بافت تاریخی اصفهان اظهار کرد: برخی عناصر باقی‌مانده از گذشته یا آنچه امروز در دل بافت تاریخی خلق می‌شود، می‌تواند نقش یک موزه را ایفا کند. این فضاها قابلیت دیده‌شدن، خوانش و تجربه را برای شهروندان فراهم می‌کنند و از این‌رو جزئی از موزه باز شهری محسوب می‌شوند.

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در ادامه با اشاره به اینکه اصفهان همواره به عنوان یک «شهر-موزه» شناخته شده است، افزود: آنچه برای شهروندان عادی شده، برای دیگران می‌تواند به‌عنوان یک جاذبه دیدنی و باارزش مطرح باشد. این شهر از گذشته، این ویژگی را بیش از امروز در خود داشت. بنابراین تعریف فضاهای مشخص به عنوان موزه باز شهری، نه‌تنها ضروری بلکه مکمل بافت تاریخی محسوب می‌شود.

وی تصریح کرد: اگرچه فضاهای واجد ارزش در دل شهر خود به‌تنهایی می‌توانند نقش موزه را ایفا کنند، اما وجود مراکز تخصصی برای معرفی، حفاظت و ارائه این عناصر نیز اهمیت دارد. این دو رویکرد مکمل یکدیگرند و باید همزمان دیده شوند.

تبدیل فضاهای تاریخی به موزه، نیازمند برنامه و سناریو است

ایزدخواستی با اشاره به الزامات تبدیل فضاهای تاریخی به موزه‌های باز شهری گفت: نخستین شرط، وجود عناصر باارزش تاریخی است. دومین مسئله، تدوین سناریویی مشخص برای این فضاست و سوم آنکه طراحی قاب‌ها، روند حرکتی و الزامات یک موزه شهری باید در آن لحاظ شود. همه این‌ها با هم یک فضای شهری با کیفیت را تبدیل به موزه باز شهری می‌کنند.

وی ادامه داد: همان‌طور که اصفهان به‌عنوان «موزه شهر» شناخته می‌شود، باید به‌صورت هوشمندانه، فضاهای تاریخی آن نیز آماده دیده‌شدن شوند. این امر مستلزم داشتن برنامه، زیرساخت و اضافه‌کردن داشته‌هایی به آن فضاهاست تا بتوانند قابلیت موزه‌ای خود را نشان دهند.

تجربه‌های موفق و چالش‌های اجرایی موزه باز شهری در اصفهان

مسئول بافت تاریخی شهر اصفهان درباره تجربه‌های اخیر در اجرای موزه باز شهری در اصفهان کرد: در سال‌های اخیر، تجربه‌هایی همچون گذر آقانورالله نجفی را داشته‌ایم که با رویکرد موزه باز شهری، مرمت و قاب‌بندی شد. این فضاها نه‌تنها حفظ شدند، بلکه با هدف معرفی، خوانش و مواجهه با مخاطب، آماده ارائه شدند.

وی ادامه داد: هم‌اکنون در حال اجرای یک پروژه گسترده‌تر در پهنه‌ای بیش از ۷۰ هکتار در شمال مسجد جامع اصفهان هستیم. این محدوده از خیابان ابن‌سینا تا امامزاده درب امام و سنبلستان را شامل می‌شود و هدف، تبدیل آن به یک موزه باز شهری است. در این پروژه، روی عناصر شاخص، جزئیات و کیفیت فضای شهری به‌صورت دقیق کار می‌کنیم.

موزه‌های باز شهری نیازمند متولی و ساختار مدیریتی

ایزدخواستی افزود: اجرای پروژه موزه باز شهری نیازمند خلاقیت است؛ خلاقیتی که متناسب با عناصر شهری باشد و بتوان آن را در بستر شهر پیاده‌سازی کرد. ما اکنون در حال آزمودن یک تجربه نو در شهر اصفهان هستیم که اگر موفقیت‌آمیز باشد، آن را در دیگر بخش‌های بافت تاریخی نیز تعمیم خواهیم داد.

وی در پایان با اشاره به موانع و مشکلات پیش‌روی موزه‌های باز شهری در اصفهان، گفت: یکی از مسائل مهم این است که موزه‌های باز شهری هنوز فاقد مدیریت بهره‌برداری مشخص هستند. در حالی که شهرداری‌ها مسئول مستقیم نگهداری این فضاهای شهری‌اند، اما ساختارهای مورد نیاز برای بهره‌برداری حرفه‌ای از این موزه‌ها هنوز در برخی از شهرهای کشور هنوز شکل نگرفته است.

ضرورت بازخوانی لایه‌های گمشده تاریخ اصفهان

به اعتقاد علی شجاعی اصفهانی، باستان شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر، اصفهان با وجود فراوانی بناهای تاریخی، در لایه‌های عمیق‌تر خود هنوز دارای ناشناخته‌های فراوانی است که فقط با کاوش‌های باستان‌شناسی و پس از آن شکل‌گیری موزه‌های باز شهری قابل شناسایی و عرضه به مردم هستند.

وی در گفت و گو با خبرنگار مهر تأکید کرد: از بسیاری از دوره‌های تاریخی اصفهان، به‌جز روایت‌های مکتوب، هیچ اثر مشهودی در فضاهای شهری در دسترس مردم نیست و عموماً آثار به‌جای‌مانده متعلق به دوره‌های متأخر مانند صفوی و قاجارند.

او با اشاره به تخریب گسترده لایه‌های تاریخی زیر سطح شهر گفت: موزه باز شهری می‌تواند این خلأ را با حفظ و عرضه درست یافته‌های کاوش‌ها، جبران کند. این اقدام، هم به شناخت علمی کمک می‌کند و هم موجب ارتقا درک عمومی از تاریخ می‌شود. شجاعی همچنین یادآور شد: موضوع «گردشگری سایت‌های باستان‌شناسی» در دنیا جایگاه مهمی یافته اما در ایران، هنوز آنگونه که باید به آن پرداخته نشده است.

تفاوت سایت‌موزه و موزه باز شهری در باستان‌شناسی

این باستان شناس درباره تفاوت «سایت‌موزه» و «موزه باز شهری» در حوزه باستان‌شناسی توضیح داد: در حالی که هر دو نوع موزه هدفشان آموزش به عموم مردم در مورد باستان‌شناسی و گذشته آن منطقه است، موزه‌های باستان شناسی فضای باز (Archaeological Open-Air Museum) یادگیری تجربی را از طریق بازسازی‌ها در اولویت قرار می‌دهند و با افزودن یافته‌هایی مرتبط با آنچه در محل آشکار شده تلاش می‌کنند فرایندهای مختلف گذشته را حتی با مشارکت بازدیدکنندگان آموزش و ارائه دهند. در حالی که سایت موزه‌ها (Site Museum) صرفاً به ارائه یک اثر باستانی در بستر تاریخی خود تاکید و بر حفظ و ارائه یافته‌های اصلی در زمینه واقعی خود تمرکز دارند.

وی ادامه داد: این دو مفهوم اگرچه در نگاه کلی اهداف مشترکی دارند، اما در مراحل اجرایی تفاوت‌هایی دارند. سایت‌موزه‌ها معمولاً فضاهایی هستند که در آن‌ها کاوش باستان‌شناسی هنوز ادامه دارد یا به پایان نرسیده و با نگاه پژوهشی و حفاظتی اداره می‌شوند. در مقابل، موزه‌های باز شهری فضاهایی هستند که کاوش در آن‌ها خاتمه یافته و آماده عرضه به عموم مردم شده‌اند.

خطر بازسازی‌های غیرعلمی در موزه‌های باز شهری

یکی از هشدارهای مهم شجاعی درباره موزه‌های باز شهری، موضوع بازسازی‌های غیرعلمی و مخرب است. وی گفت: در بسیاری از موارد، بدون درک علمی کامل از ساختار تاریخی، اقدام به بازسازی می‌شود که نه‌تنها ارزش علمی ندارد، بلکه ممکن است اطلاعات نادرست و تحریف‌شده‌ای از تاریخ به مخاطب منتقل کند.

چالش‌های فراروی موزه‌های باز شهری

این باستان شناس با بیان اینکه در ایران تاکنون نمونه‌های موفق و نظام‌مند موزه‌های باز شهری به‌ندرت شکل گرفته‌اند، گفت: از محوطه‌هایی که در این مسیر حرکت کرده اند اگرچه برخی محوطه‌ها مانندمی توان به سایت عصر آهن تبریز در، مسجد کبود یا سایت بندیان درگز خراسان شمالی اشاره کردنمونه‌هایی از تلاش‌های انجام‌شده در این زمینه هستند، اما در بیشتر موارد، پروژه‌ها به‌صورت ناقص یا غیراستاندارد اجرا شده‌اند.

شجاعی یکی از مهم‌ترین موانع پیش‌روی شکل‌گیری موزه‌های باز شهری را عدم حضور مؤثر باستان‌شناسان در سیاست‌گذاری‌های شهری دانست. او گفت: در حال حاضر تصمیم‌گیری در خصوص پروژه‌های شهری عمدتاً به‌دست مدیرانی با نگاهی فارغ از مسائل حوزه میراث فرهنگی است غیرتخصصی یا صرفاً با نگاه عمرانی یا میراثی انجام می‌شود و به طور خاص باستان‌شناسان نقشی در این تصمیم‌گیری‌ها ندارند.

وی تأکید کرد: نگاه به باستان‌شناسی همچنان محدود به یک رشته فانتزی و صرفاً کاوش‌گرایانه است، در حالی‌که این دانش می‌تواند نقش راهبردی در توسعه پایدار شهری ایفا کند. به باور او، شناسایی ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی زیرسطحی شهرها، کلید پیوند بین گذشته و آینده شهرهاست و می‌تواند در طراحی شهری، مدیریت هویت و تقویت سرمایه اجتماعی نقش بسزایی داشته باشد.

کم‌تعداد بودن موزه‌های باز شهری در اصفهان را ناشی از یک غفلت تاریخی است

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار کرد: خودِ اصفهان یک موزه باز است که آثار تاریخی پراکنده در سراسر بافت شهری اصفهان، از میدان نقش‌جهان گرفته تا مادی‌ها، از بازار تاریخی تا باغ‌های کهن، همگی ظرفیت‌هایی هستند که در صورت نشانه‌گذاری و شناسنامه‌دار شدن، می‌توانند نقش موزه‌های باز شهری را ایفا کنند.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان کم‌تعداد بودن موزه‌های باز شهری در اصفهان را ناشی از یک غفلت تاریخی می‌داند. وی معتقد است: وفور آثار تاریخی در اصفهان باعث شده گاهی قدر داشته‌هایمان را ندانیم. شاید اگر این آثار در شهری با آثار کمتر متمرکز بودند، امروز به‌عنوان موزه‌های باز با کیفیت معرفی می‌شدند.

وی با اشاره به موزه‌هایی چون کاخ جهان‌نما که اکنون وضعیت مطلوبی ندارند، افزود: نباید تعریف موزه باز شهری را فقط به یک بنا یا پارک اختصاصی محدود کرد؛ خود بازار تاریخی اصفهان، میدان‌ها و بافت سنتی شهر، نوعی موزه باز محسوب می‌شوند که هویت شهر را روایت می‌کنند.

از تپه‌های اشرف تا گذر کمرزرین؛ سایت‌های آماده برای موزه‌های باز

مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان به ظرفیت‌های بالقوه برای تبدیل به موزه باز اشاره کرد و گفت: تپه‌های اشرف و گذر کمرزرین به‌عنوان دو محور مهم باستان‌شناسی می‌توانند تبدیل به سایت موزه‌های شاخص شوند. در پروژه موزه کمرزرین، شهرداری حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیارد تومان هزینه کرده که نشان‌دهنده ظرفیت بالای این مکان‌هاست.

وی تاکید کرد: تبدیل این سایت‌ها به موزه‌های باز نیازمند مطالعات دقیق، کاوش‌های علمی، محافظت اصولی و طراحی نورپردازی و مسیرهای بازدید استاندارد است.

چالش‌های حفاظت و نمایش آثار در موزه‌های باز شهری

کرم‌زاده به ملاحظات تخصصی در نمایش آثار باستانی در فضای باز اشاره کرد و گفت: «برخی آثار مانند فلزات یا اشیای حساس به دما و نور باید در مخازن امن موزه‌ای نگهداری شوند، اما در مواردی که امکان کنترل شرایط محیطی فراهم باشد، می‌توان همان محل کشف را به سایت موزه تبدیل کرد که قطعاً روایت‌گر بهتری از گذشته خواهد بود.»

وی تأکید کرد که این فرآیند، نیازمند استانداردهای حفاظتی بالایی است و در بسیاری موارد، اگر امکان نگهداری امن نباشد، آثار کاوش‌شده به‌جای نمایش، دوباره با لایه‌های خاک محافظت می‌شوند تا از فرسایش در امان بمانند.

کرم‌زاده در ادامه به جنبه اقتصادی موزه‌های باز شهری اشاره کرد و افزود: گر این سایت‌ها تعریف مشخصی پیدا کنند و به‌گونه‌ای طراحی شوند که امکان بازدید عمومی و فروش بلیت وجود داشته باشد، می‌توانند خود هزینه‌های نگهداری و حفاظتشان را تأمین کنند.

وی افزود: میراث فرهنگی برای تأمین هزینه‌های مربوط به حفظ آثار تاریخی همواره با محدودیت‌هایی روبه‌روست، اما سایت‌هایی که گردشگر در آن‌ها رفت‌وآمد می‌کند و با بلیت‌فروشی درآمدزایی دارند، می‌توانند الگویی موفق برای توسعه پایدار باشند. نمونه‌ای از این رویکرد در طرح موزه کمرزرین پیاده‌سازی شده که می‌تواند الگوی ملی شود.

موزه، تجلی هویت شهری در بستر تاریخ

علی قاسم‌زاده، شهردار اصفهان در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اهمیت موزه‌ها در نظام مدیریت شهری، اظهار کرد: ارزش هر جامعه‌ای به هویت آن است و تجلی این هویت در برخی از ابنیه، اماکن، آداب و رسوم و آئین‌ها شکل می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین بسترهایی که می‌توان این هویت را در ابعاد مختلف به نمایش گذاشت، موزه است.

وی ادامه داد: یکی از کارکردهای اصلی موزه‌ها این است که گذشته ما را بازنمایی می‌کنند تا مسیر آینده را گم نکنیم. از این رو، هر شهری که دارای هویت است باید موزه نیز داشته باشد تا این هویت را حفظ و منتقل کند.

جای خالی متولیان، فرصتی برای ورود شهرداری

شهردار اصفهان با رد این دیدگاه که شهرداری‌ها نباید وارد حوزه موزه‌داری شوند، تصریح کرد: ممکن است در نگاه ابتدایی، دستگاه‌های دیگر در ساختار کلان نظام متولی این حوزه باشند، اما هرگاه شهر نیازمند بوده و دستگاه‌های مسئول به هر دلیلی نتوانسته‌اند آن نیاز را تأمین کنند، شهرداری ورود کرده است.

قاسم‌زاده افزود: در مواردی مانند ورزشگاه‌ها و کتابخانه‌ها، شهرداری به‌دلیل ناتوانی سایر نهادها وارد عمل شد و اکنون نیز در حوزه موزه‌ها چنین رویکردی را دنبال می‌کنیم. وقتی شهر نیاز به موزه دارد و دستگاه‌های متولی قادر به تأمین این نیاز نیستند، شهرداری وظیفه خود می‌داند که برای پاسخ به این مطالبه عمومی اقدام کند.

موزه باز شهری؛ گامی به سوی شهر زنده و پویا

شهردار اصفهان با اشاره به نقش محوری موزه باز شهری در ساختار هویت‌محور اصفهان خاطرنشان کرد: اصفهان ذاتاً یک شهر موزه است. کافی‌ست در کف چهارباغ قدم بزنید یا میدان نقش جهان را ببینید تا متوجه شوید این شهر خود یک موزه زنده است.

وی ادامه داد: در دوره جدید مدیریت شهری، تلاش کردیم مفهوم موزه باز شهری را تقویت کنیم. نمونه‌هایی مانند گذر کمرزرین و بخش‌هایی از چهارباغ، به‌عنوان نشانه‌هایی از گذشته، حفظ و به‌عنوان نقاط هویتی شهر معرفی شده‌اند. امروز دیگر موزه فقط یک فضای دربسته با بلیت ورود نیست؛ هر نشانه‌ای از گذشته می‌تواند به یک موزه شهری تبدیل شود.

قاسم‌زاده در پاسخ به پرسشی درباره چالش‌های مسیر توسعه موزه باز شهری، گفت: خوشبختانه در حال حاضر هماهنگی بسیار خوبی با نهادهای مسئول در سطح استان داریم و چالشی در این مسیر احساس نمی‌شود.

وی افزود: تعامل مثبت و سازنده با اداره‌کل میراث فرهنگی، استانداری و سایر نهادهای ذی‌ربط موجب شده بتوانیم شرایط فعلی را به یک مزیت برای شهر تبدیل کنیم.

باستان‌شناسی شهری، روشی برای خوانش مجدد تاریخ شهرهای ایران

محمد ابراهیم زارعی، سرپرست پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور، در گفت و گو با خبرنگار مهر با تأکید بر اینکه «باستان‌شناسی شهری» رویکردی نو و ارزشمند در شناخت و احیای هویت تاریخی شهرهای ایران است، اظهار کرد: باستان‌شناسی شهری در ایران مقوله‌ای نسبتاً تازه است و نخستین فعالیت‌های منسجم در این زمینه به حدود سال ۱۳۸۶ بازمی‌گردد. اگر این نوع کاوش‌ها در شهرهای تاریخی جدی گرفته شود، می‌توان تشخیص داد کدام نواحی از یک شهر نیازمند کاوش‌های علمی و مستند است.

وی با اشاره به نقش کلیدی موزه‌های باز شهری در ارتقای سطح آگاهی عمومی و توسعه گردشگری پایدار تصریح کرد: موزه‌های باز شهری با وجود اینکه نیازمند بودجه و همکاری نهادهای مختلفی هستند، اما می‌توان با فعالیت‌های کوچک و کاوش‌های محدود نیز آثار مؤثری خلق کرد که مردم بتوانند از آن‌ها بازدید کرده و روند شکل‌گیری شهر خود را بشناسند.

سرپرست پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور افزود: شهرداری‌ها می‌توانند نقش مؤثری در این مسیر ایفا کنند، زیرا علاوه بر دارا بودن بودجه قابل‌توجه، ذاتاً درگیر فعالیت‌های فرهنگی هستند و می‌توانند از این طریق با مردم تعامل مستقیم برقرار کنند.

ضرورت هم‌افزایی شهرداری‌ها، میراث‌فرهنگی و شهرسازی برای حفظ آثار

سرپرست پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور با اشاره به موانع حقوقی و اجرایی پیش روی راه‌اندازی موزه‌های باز شهری، تصریح کرد: یکی از چالش‌های مهم، ناهماهنگی و نبود درک متقابل بین شهرداری‌ها، ادارات کل میراث‌فرهنگی و مالکان خصوصی است. در مواردی که بقایای تاریخی در املاک شخصی کشف می‌شود، باید با احترام به حقوق مالک، راه‌حل‌هایی برای تبدیل آن به فضای نمایشی پیدا کرد.

وی ادامه داد: باید جلسات مشترکی میان مسئولان شهری و کارشناسان میراث‌فرهنگی تشکیل شود تا مستندات تاریخی شهرها ارائه و ضرورت حفاظت از لایه‌های باستان‌شناسی برای شهرداران تبیین شود. زارعی همچنین پیشنهاد داد که نهادهایی مانند راه و شهرسازی نیز در تأمین زمین یا تسهیل فرآیندهای اجرایی همکاری کنند.

زارعی با اشاره به ناکامی برخی موزه‌های باز شهری در کشور، گفت: متأسفانه برخی از این فضاها به‌دلیل عدم مراقبت و فقدان برنامه آموزشی به انبار زباله شهری تبدیل شده‌اند. وی با تأکید بر ضرورت آموزش مستمر شهروندان، افزود: نمایش آثار کشف‌شده باید همراه با اطلاع‌رسانی دقیق و جذاب در فضاهای مجازی، رسانه‌های محلی و ملی باشد تا مردم به اهمیت این فضاها پی ببرند و خود در حفاظت از آن‌ها مشارکت کنند.

از صحبت کارشناسان و مدیران در این گزارش می‌توان این استنباط را کرد که موزه باز شهری در اصفهان نه صرفاً یک رویکرد زیباسازی یا باززنده‌سازی بافت تاریخی، بلکه ابزاری راهبردی برای ارتقا آگاهی تاریخی، افزایش سرمایه اجتماعی و توسعه پایدار شهری است. این رویکرد، اگر با مشارکت جدی نهادهای پژوهشی، شهرداری، سازمان میراث فرهنگی و جامعه دانشگاهی همراه باشد، می‌تواند به احیای لایه‌های گمشده تاریخ شهر، ارتقا کیفیت فضاهای عمومی و خلق تجربه‌ای نو از مواجهه شهروندان و گردشگران با گذشته منجر شود؛ تجربه‌ای که در آن، تاریخ نه در پشت ویترین، بلکه در کوچه‌ها، گذرها و میدان‌های زنده شهر روایت می‌شود.